Moduł rzemieślniczy na
Festiwalu Re:tradycja – Jarmark Jagielloński

Festiwal Re:tradycja – Jarmark Jagielloński odbędzie się w Lublinie w trzeci weekend sierpnia (18–20 sierpnia). Po raz kolejny na Starym Mieście będzie można spotkać mistrzów rzemiosła, dla których tradycja jest głównym źródłem inspiracji. Podczas tego trzydniowego święta kultury tradycyjnej swoje wyroby zaprezentuje około 140 wystawców, spośród których ponad 30 kontynuuje tradycje wpisane na Krajowe listy Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Festiwal jest jednym z wydarzeń programu Europejskiej Stolicy Młodzieży Lublin 2023.

Tematem przewodnim tegorocznego Festiwalu Re:tradycja – Jarmark Jagielloński jest szeroko rozumiana obróbka drewna. To najbardziej naturalny surowiec budowlany, materiał najbliższy człowiekowi, wykorzystywany od tysięcy lat. Wyroby drewniane wykonywane przez wiejskich fachowców są nie tylko użytkowe, lecz również często urzekają pięknem, osiągając wysokie walory artystyczne. Dekoracyjne szczyty domów, zdobiące dachy śparogi czy bogate w detale nadokienniki dodawały uroku wiejskim chałupom. Zdobiono też narzędzia wykorzystywane do codziennej pracy: kobylice, przęślice, formy do masła i sera. Niemal każdy gospodarz potrafił wykonać podstawowe narzędzia i sprzęty domowe. Tracz, cieśla, dekarz, tokarz, bednarz, kołodziej czy stolarz to zawody, których jeszcze sto lat temu nie mogło zabraknąć na wsi. I choć niektóre z nich powoli odchodzą w zapomnienie, to trzeba zauważyć, że znaczenie drewna w różnych dziedzinach naszego życia wcale nie maleje. To wciąż jeden z najczęściej wykorzystywanych w wielu branżach surowców, jednak by móc w pełni go wykorzystywać, należy poznać jego właściwości, poddać je obróbce, a następnie odpowiednio ozdobić i zabezpieczyć. Aby przekonać się o tym, jakie możliwości daje praca z drewnem, warto w sierpniowy weekend odwiedzić Jarmark Jagielloński organizowany w ramach Festiwalu Re:tradycja. Targom będą towarzyszyć warsztaty, a także pokazy przeprowadzane przy stoiskach, co jeszcze mocniej potwierdzi wiedzę, umiejętności oraz mistrzostwo ludowych artystów.

Temat przewodni Festiwalu to drewno.
Kogo więc spotkamy na Jarmarku Jagiellońskim?

Na stoiskach pojawią się ludowi specjaliści i specjalistki od drewna, prezentując m.in. toczone i zdobione naczynia (Jerzy Tarasiewicz), dłubane misy, niecki i tace (Tomasz Krajewski), drewniane skrzynie (Krzysztof Rospondek, Rūta Stonkienė), a także biłgorajskie sita (Antoni Małek).

Nie zabraknie też innych dziedzin bazujących na pracy z drewnem. Alla i Volodymyr Markarian z Ukrainy pokażą, jak powstają drewniane stemple i do czego można je wykorzystać. Ich stemple to prawdziwe dzieła sztuki – oryginalne połączenie ornamentów kulturowych, geometrycznych i roślinnych. Innym sposobem wykorzystania drewnianych matryc do odbijania wzorów jest technika drzeworytu. Poznamy ją zarówno w wydaniu polskim (Józef Lewkowicz, Pracownia Kraska, Marek Głowacki), jak i litewskim (Klaidas Navickas, Odeta Bražėnienė, Adele Bražėnaitė-Gančierė). Wśród wystawców pojawią się również rzeźbiarze. Kolekcjonerzy i amatorzy rzeźby ludowej będą mogli zakupić ją m.in. od Bogumiły Leśniak z Suchej Beskidzkiej, Dionizego Purty z Białegostoku, Eli Świderek ze Skierniewic, Eugeniusza Węgiełka z Góry Kalwarii, Zygmunta Żaka z Radomia i innych uznanych artystów.

Z kolei swoje „nie-zabawki” zaprezentuje Piotr Rogaliński – artysta, który tworzy rzeźby z przesłaniem. Niewielkie instalacje i artefakty powstające ze starego, niepotrzebnego drewna (belek, fragmentów narzędzi), a umieszczone w nowych kontekstach, poruszają istotne ludzkie sprawy: trud życia codziennego, intymny kontakt z drugą osobą, miłość, a także samotność i śmierć. Swoją surowością „nie-zabawki” przypominają archaiczne przedmioty, kontrastujące ze współczesnym światem pełnym koloru. Jak co roku na Jarmark Jagielloński zawitają też budowniczowie instrumentów drewnianych. Dmytro Bereziuk z Łucka, kontynuujący wielopokoleniowe rodzinne tradycje, zaprezentuje ukraińskie sopiłki, dudy, wołyńskie rogi, liry korbowe i tylynki/telenki. Te ostatnie to prymitywne odmiany fletów bez otworów palcowych, w których wysokość dźwięku zmienia się poprzez włożenie palca do otwartego końca piszczałki. Każdy, kto odwiedzi stoisko tego artysty, będzie mógł usłyszeć wiele opowieści na temat każdego instrumentu, poznać jego brzmienie i zasady gry. Liry korbowe o niepowtarzalnych kształtach zademonstruje też inny twórca z Ukrainy – Gordiy Starukh. Na jego stoisku będzie można usłyszeć tradycyjne melodie ukraińskie i spróbować gry na tym niezwykłym instrumencie. Prostotą swoich kształtów i urzekającą kolorystyką przyciągną (nie tylko najmłodszych) ludowe zabawki.

Przy stoisku Piotra Mentla, twórcy ludowego ze Stryszawy, będzie można zobaczyć, jak powstają małe, drewniane ptaszki. Uczestnicy Festiwalu poznają też charakterystyczne zabawki z jaworowskiego ośrodka zabawkarskiego, którego tradycje kontynuują Oksana Kohut i Ostap Soika. Klepaki trzepoczące skrzydłami, karuzelki, dziobiące kurki, koniki, pukawki, taczki i inne kolorowe cudeńka z drewna będzie można zobaczyć oraz zakupić od Karola i Józefa Lasików ze Stryszawy, Ryszarda Marcińca z Brzózy Stadnickiej, a także Wiesławy i Mariana Łobozów z Pewli Wielkiej.

Wybór Twórców

Kluczem starannego doboru elementów przedstawianych publiczności podczas Festiwalu jest dbałość o różnorodność prezentowanych form, ich zakorzenienie w kulturze regionalnej oraz merytoryczne przygotowanie zapraszanych do Lublina artystów i animatorów.

Dzięki temu Festiwal na przestrzeni kilkunastu lat swojego istnienia stał się marką rozpoznawalną i docenianą zarówno przez wielbicieli kultury tradycyjnej, jak i specjalistów działających w tej dziedzinie. Publiczność festiwalowa powraca do Lublina, mając gwarancję, że proponowany przez nas program spełni ich oczekiwania.

– Wybierając twórców, których zapraszamy do udziału w Festiwalu, bazujemy na kilku źródłach wiedzy o nich. Jednym z nich są własne poszukiwania. Przyglądamy się osobom uczestniczącym w innych targach, szukamy informacji w Internecie, kontaktujemy się z lokalnymi muzeami czy domami kultury. Czasami drobna wzmianka skupi naszą uwagę na kimś, kto idealnie wpisuje się w założenia Festiwalu. Wychodzimy wtedy z propozycją zaproszenia, licząc na to, że dana twórczyni czy twórca zechcą przyjechać do Lublina.

Prowadzimy też otwarty nabór dla osób zainteresowanych udziałem w Jarmarku Jagiellońskim. Każdy, kto chciałby zaprezentować swoje wyroby podczas tego modułu Festiwalu, może się do nas zgłosić, opisując swoją historię, mistrzów, dotychczasowe doświadczenia i pokazując nam przykładowe zdjęcia swoich prac. Poszukujemy osób, które zajmują się tradycyjnym rzemiosłem i sztuką ludową. Tych, którzy tworzą inspirując się lokalną tradycją, oryginalnymi wzorami i metodami wytwarzania przedmiotów, a także mają wiedzę i umiejętności gromadzone przez pokolenia m.in. w ramach przekazu rodzinnego. Doceniamy nie tylko podtrzymywanie tradycji w jej niezmienionej formie, ale dostrzegamy także wartość twórczych i świadomych nawiązań do niej. Niezależnie od tego, w jaki sposób dowiemy się o danej osobie, ważne jest dla nas to, by kontynuowała konkretną tradycję sztuki ludowej czy rzemiosła oraz miała świadomość jej kontekstów i niuansów.

Słowo „świadomość” jest tu kluczem oraz bazą, na której można następnie rozwijać swoją twórczość. Tak przygotowane wstępne listy twórców konsultujemy potem ze współpracującymi z nami specjalistami (etnologami i znawcami sztuki ludowej), którzy dają nam informację zwrotną. Następnie konfrontujemy to z możliwościami organizacyjnymi i podejmujemy ostateczne decyzje – opowiada Karolina Waszczuk, dyrektorka Festiwalu.

Wśród dziedzin, które co roku są prezentowane podczas Festiwalu należy wymienić m.in.: pochodzące z tradycyjnego rzemiosła i sztuki ludowej: rzeźbiarstwo, malarstwo, garncarstwo i ceramika, hafciarstwo, koronkarstwo, plecionkarstwo, zabawkarstwo, plastyka obrzędowa i zdobnicza, lutnictwo, tkactwo czy kowalstwo.

Dziedzictwo niematerialne i oznaczenie stoisk

W 2023 roku mija 20 lat od powstania Konwencji UNESCO w sprawie ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. To również rok jubileuszu 10-lecia polskiej Krajowej Listy Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, która jest prowadzona przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa.

Festiwal Re:tradcyja – Jarmark Jagielloński od kilku lat stara się wspierać upowszechnianie wiedzy na temat Konwencji. W tym roku wydarzenie po raz kolejny otrzymało patronat Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Stoiska twórców, którzy kontynuują tradycje wpisane na listy krajowe i Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości (UNESCO), są oznaczane odpowiednimi opisami (w tym roku stoisk takich będzie ponad 30). Przez 2 lata organizowane były konsultacje dla rzemieślników, którzy w czasie Festiwalu mieli okazję spotkać się z pracowniczką Narodowego Instytutu Dziedzictwa i porozmawiać o tym, jak ubiegać się o wpis na te prestiżowe listy. W efekcie tych spotkań doszło już do dokonania kilku wpisów – na liście pojawiło się m.in. Tkanie rękawic furmańskich przez Czarnych Górali (w 2022 r.) czy Tradycje rzeźbiarskie ośrodka w Kutnie (w 2023 r.).

– W czasie Jarmarku Jagiellońskiego będziemy mogli spotkać około 140 wystawców, spośród których ponad 30 osób kontynuuje tradycje wpisane na Krajowe Listy Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Będą to reprezentanci takich pozycji z listy jak np. „Zabawkarstwo żywiecko-suskie”, „Umiejętność wyplatania kosza >kabłącoka< w Lucimi na Radomszczyźnie” czy „Tradycje wytwarzania koronki koniakowskiej”. Wśród stoisk zagranicznych znajdziemy oznaczenia takie jak litewska „Tradycja tworzenia verbos (palm wielkanocnych) na Wileńszczyźnie”, ukraińskie „Malarstwo dekoracyjne z Petrykiwki (petrykiwskyj rozpys)” czy słowackie „Druciarstwo”. Szczególnie to ostatnie hasło może brzmieć bardzo tajemniczo. Kiedy zgłębimy temat, okaże się, że wszystko zaczęło się od drutów służących do naprawy i zabezpieczania glinianych naczyń. Druciarze byli drobnymi, często wędrownymi rzemieślnikami, których umiejętności zyskiwały na popularności wszędzie tam, gdzie ludzi nie było stać na zakup nowych naczyń czy sprzętów codziennego użytku. Odpowiednio splecione druty pozwalały więc przedłużyć życie uszkodzonych glinianych garnków. Z czasem, gdy przemysł rozwinął się na tyle, by ułatwić ludziom nabywanie nowych i trwalszych naczyń, technika ta (co być może zaskakujące) nie zniknęła, ale przekształciła się w dziedzinę artystyczną, dającą rzemieślnikom wiele nowych możliwości twórczych. Dziś z pomocą dawnych splotów powstaje biżuteria, ozdobne kosze, a nawet rzeźby. Słowacja, w której tradycje te były bardzo silne, nie tylko wpisała tę dziedzinę na własną Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, ale w 2019 r. uzyskała wpis na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości, czyli tzw. Listę UNESCO. Zapraszamy na lubelskie Stare Miasto, które stanie się w trakcie Festiwalu Re:tradycja – Jarmark Jagielloński miejscem wielu ciekawych spotkań z niezwykłymi artystami, miłośnikami i kontynuatorami regionalnych tradycji – opowiada Agata Turczyn, asystentka programowa Festiwalu.

Ważne jest to, by Festiwal był inspirujący nie tylko dla uczestników biorących udział w koncertach, warsztatach czy odwiedzających stoiska naszych wystawców, lecz również dla samych twórców ludowych, którzy w kontakcie z odbiorcami i w oficjalnym uznaniu oraz docenieniu swoich tradycji, znajdują nieprawdopodobny impuls do dalszych działań.

– Jarmark Jagielloński to nie tylko zwykły targ czy kiermasz, a spotkanie z człowiekiem, na które czekasz cały rok. Spotkanie z twórcą, którego cenisz za kunszt i umiejętności, jakie przekazała mu babka, ojciec czy lokalny mistrz, a które to w formie serwety, rzeźby albo naczynia mogą przypominać Ci o nim do kolejnego spotkania. Myślę, że dla twórców Jarmark Jagielloński funkcjonuje na kilku płaszczyznach: ma charakter przeglądu, pokazu umiejętności, jest inspiracją do rozwoju poprzez kontakt z innymi rzemieślnikami oraz daje możliwość interakcji z odbiorcą, wypełniając przedmiot historią, emocjami i wspomnieniem – opowiada Agata Mucha, koordynatorka ds. niematerialnego dziedzictwa kulturowego z Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

Nie tylko stoiska kontynuujące tradycje wpisane na listy dziedzictwa będą oznaczane. Każde stoisko twórcy, który został zaproszony do udziału w Festiwalu, będzie posiadało tabliczkę z logo Festiwalu, numerem, nazwiskiem twórcy i prezentowaną przez niego dziedziną.
Obok tego opisu pojawi się także kod QR, który po zeskanowaniu otworzy profil danego twórcy. W profilach publikowanych na stronie retradycja.eu można przeczytać o historii danej osoby, kontynuowanej przez niej tradycji, a także (jeśli dany rzemieślnik wyraził na to zgodę) znajdziemy dane kontaktowe – adres strony internetowej, mail czy telefon. Dzięki temu także po zakończeniu Festiwalu uczestnicy będą mieli szansę na podtrzymanie kontaktu z twórcami.

Organizatorzy zachęcają do odwiedzania stoisk oznaczonych logiem Re:tradycja. Festiwalowa tabliczka będzie gwarantem, że dani twórcy i ich wyroby to kontynuatorzy wartościowych i unikatowych tradycji regionalnych.

Co jeszcze w programie Festiwalu Re:tradycja – Jarmark Jagielloński?

To oczywiście tylko część atrakcji przygotowana przez organizatorów. W trakcie Festiwalu zaprezentowana zostanie produkcja specjalna Warsztatów Kultury, czyli koncert re:tradycja, podczas którego usłyszymy wyjątkowe aranżacje muzyczne Atanasa Valkova i Jagody Valkov powstałe na bazie muzyki tradycyjnej Polesia polskiego wykonywanej przez Poleski Skład Smyczkowy oraz zespół Polesie_PL. Podczas Festiwalu wystąpi też estońska grupa Puuluup, francuski zespół Lolomis, sanockie trio Wernyhora, kapela Odpoczno oraz rumuński zespół Balkan Taksim. W programie wydarzenia nie zabraknie także potańcówek. Do tańca zagrają: Hajda Banda / Гайда Банда, Janusz Prusinowski Trio + Goście, Orkiestra Jarmarku Jagiellońskiego, Cmolaskie Chłopoki oraz Kapela Batareja. Na uczestników Festiwalu czekają intersujące wystawy, spotkania i kino. Ponadto miłośnicy sztuki ludowej i rzemiosła będą mieli okazję wziąć udział w licznych warsztatach. Program wydarzenia można śledzić na stronie retradycja.eu. Wkrótce kolejne ogłoszenia.

Festiwal Re:tradycja – Jarmark Jagielloński
18–20 sierpnia 2023
Lublin – Stare Miasto, Błonia pod Zamkiem
Wstęp wolny

Więcej informacji na stronie retradycja.eu

Organizatorzy: Warsztaty Kultury w Lublinie, Instytucja Kultury Miasta Lublin, Lublin Miasto Inspiracji
Patronat honorowy: Prezydent Miasta Lublin – Krzysztof Żuk, Narodowy Instytut Dziedzictwa
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Tegoroczna edycja Festiwalu Re:tradycja – Jarmark Jagielloński jest jednym z wydarzeń programu Europejskiej Stolicy Młodzieży Lublin 2023.
Sponsorzy: Tavex, Herbapol
Partnerzy: Jula, Muzeum Narodowe w Lublinie, Ivan Honchar Museum, ÚĽUV, Dominikanie Lublin, Ośrodek Praktyk Teatralnych Gardzienice, Stowarzyszenie Twórców Ludowych, Fundacja Kultura Enter
Patroni medialni: Polskie Radio Dzieciom, Radiowe Centrum Kultury Ludowej, Radio Lublin, Presto, CzasDzieci.pl, muzykatradycyjna.pl, KulturaLudowa.pl, Kultura Enter, Onet